Οι ρίζες του ευρωπαϊκού φεντεραλισμού στον αναρχισμό

Του Γιάννη Γούναρη.Εφημερίδα των Συντακτών
Η αντίληψη αυτή ενισχύεται από την τάση πολλών, τόσο στις Βρυξέλλες όσο και στις εθνικές πρωτεύουσες, να διεκδικούν μονομερώς τον τίτλο «ευρωπαϊστής», υπερασπιζόμενοι πολιτικές που μόνο υπέρ της Ευρώπης δεν είναι. Το ακριβώς αντίθετο – οδηγούν στην αποδόμηση της Ενωσης. Κι όμως, η Ευρωπαϊκή Ιδέα ανάγεται, ως πολιτική φιλοσοφία, στις ιδεολογικές ζυμώσεις των μέσων του 19ου αιώνα και έχει ρίζες που θα προκαλούσαν έκπληξη. Πόσοι, άραγε, γνωρίζουν ότι οι διανοητές του αναρχισμού του 19ου αιώνα ήταν από τους πρώτους που καλλιέργησαν το όραμα της ένωσης των ευρωπαϊκών λαών σε μια δημοκρατική ομοσπονδία; Ας ξεχωρίσουμε τους τρεις γνωστότερους αναρχικούς εκείνου του αιώνα: τον Πιερ-Ζοζέφ Προυντόν, τον Πιοτρ Κροπότκιν και τον Μιχαήλ Μπακούνιν.

                          Ο Προυντόν ήταν επιφυλακτικός έναντι των σχεδίων για μια ευρωπαϊκή ομοσπονδία, εφόσον αυτή γινόταν αντιληπτή ως μια «συμμαχία» μεταξύ εθνικών κρατών και υπό την προεδρία ενός μόνιμου  υμβουλίου. Ο φόβος του, επίκαιρος όσο ποτέ σήμερα, ήταν ότι, εφόσον κάθε κράτος θα είχε αριθμό ψήφων στο Συμβούλιο ανάλογο του πληθυσμού του, τα μικρά κράτη-μέλη θα υποτάσσονταν στα μεγάλα. Χρησιμοποιώντας τον όρο «ομοσπονδία», ο Προυντόν δεν εννοεί μια ομοσπονδία κρατών, διότι η ομοσπονδιακή αρχή αρχίζει από το πιο απλό επίπεδο της κοινωνίας σε τοπική κλίμακα και όσο το δυνατόν περισσότερο υπό τον άμεσο έλεγχο του λαού. Στη συνέχεια, η ομοσπονδιακή οργάνωση εξελίσσεται, ώσπου η φεντεραλιστική Ευρώπη να προβάλει ως μια πολυεπίπεδη «ομοσπονδία των ομοσπονδιών».

                                     Ο Κροπότκιν, ευρισκόμενος στην (ομοσπονδιακή) Ελβετία τη δεκαετία του 1870, σχημάτισε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα μιας κοινωνίας διεπόμενης από αυθόρμητη ελευθερία, χωρίς την εξουσία και την κατεύθυνση εκ των άνω, την οποία είχε οραματιστεί ήδη από την αρχή της πολιτικής του πορείας. Η σκέψη του Κροπότκιν μπορεί να ερμηνευθεί, εφεξής, ως μια απόπειρα ένταξης του αναρχισμού, του φεντεραλισμού και της περιφερειακής οργάνωσης σε ένα ενιαίο, συνεκτικό πολιτικό πλαίσιο. Δηλαδή, ο Κροπότκιν είχε, όπως και ο Προυντόν, καταλήξει σε έναν φεντεραλισμό μεταξύ ανεξάρτητων πολιτικών μονάδων, για τις οποίες το καλύτερο μοντέλο οργάνωσης ήταν αυτό των μικρής κλίμακας ανθρώπινων κοινωνιών.

                             Ο Μπακούνιν ήταν μέλος της Ενωσης για την Ειρήνη και την Ελευθερία, η οποία συνεδρίασε για πρώτη φορά στη Γενεύη το 1867, με τη συμμετοχή προσωπικοτήτων όπως ο Τζουζέπε Γκαριμπάλντι, ο Βικτόρ Ουγκό και ο Τζον Στιούαρτ Μιλ. Από τα δεκατρία σημεία που υπέβαλε ο Μπακούνιν στην Ενωση –και έγιναν δεκτά ομοφώνως- προβάλλει η εικόνα της δημοκρατικής ευρωπαϊκής ομοσπονδιακής ένωσης που είχε κατά νου ως «μόνος δρόμος για τον θρίαμβο της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της ειρήνης και για το οριστικό τέλος στον εμφύλιο πόλεμο μεταξύ των λαών που αποτελούν την ευρωπαϊκή οικογένεια». Για τον Μπακούνιν, αυτή η ευρωπαϊκή ομοσπονδία δεν θα μπορέσει να προκύψει ανάμεσα σε κράτη που συγκροτούνται κατά το συγκεντρωτικό των εξουσιών μοντέλο. Απέναντι στην κλασική κρατική δομή, ο Μπακούνιν αντιπαραθέτει μια νέα και έχουσα «ως μοναδική αρχή την ελεύθερη ομοσπονδιοποίηση των ατόμων σε κοινότητες, των κοινοτήτων σε περιφέρειες, των περιφερειών σε έθνη και αυτών σε Ηνωμένες Πολιτείες, πρώτα της Ευρώπης και μετά ολόκληρου του κόσμου». Ο Μπακούνιν φρόντισε, εξάλλου, να τονίσει την αποδοχή της ελεύθερης απόσχισης από την ευρωπαϊκή ομοσπονδιακή ένωση, διότι «το δικαίωμα στην ελεύθερη ένωση και στην εξίσου ελεύθερη απόσχιση είναι πρώτο και κύριο μεταξύ όλων των πολιτικών δικαιωμάτων. Χωρίς αυτό, μια ομοσπονδία δεν θα ήταν τίποτε άλλο παρά συγκαλυμμένος συγκεντρωτισμός».

Δεν χρειάζεται μεγάλος κόπος για να φτάσει κανείς στη διαπίστωση ότι η σημερινή Ευρωπαϊκή Ενωση απέχει έτη φωτός από την ελεύθερη φεντεραλιστική ένωση που περιγράφουν οι αναρχικοί διανοητές του 19ου αιώνα, αλλά και που είχαν στο νου τους οι πρώτοι θεμελιωτές της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Μάλιστα, θα λέγαμε ότι η Ενωση, αντίθετα στις ιδέες και τις προτάσεις που υπάρχουν για την ενίσχυση της δημοκρατικής της νομιμοποίησης, τείνει να εξελιχθεί στον συγκεντρωτικό μηχανισμό για τον οποίο μας είχαν προειδοποιήσει. Οι αιρετικές –αλλά και προφητικές- φωνές τους πρότειναν έναν διαφορετικό και ίσως γνησιότερο φεντεραλισμό, ως θεσμικό μέσο αποκέντρωσης και διάχυσης της εξουσίας με την όσο το δυνατόν αμεσότερη εμπλοκή των πολιτών στην άσκησή της. Σε μια Ευρωπαϊκή Ενωση που σήμερα αναζητά την επανίδρυσή της πάνω στις αρχές της δημοκρατίας, της ελευθερίας, της ειρήνης, της δικαιοσύνης και της αλληλεγγύης, ίσως δεν θα ήταν άστοχο να τους θυμηθούμε.