Μια αναδρομή
Παναγιώτης Τζανετής
Δύο περιστατικά κακοποίησης ζώων οδήγησαν στην προαναγγελία σχετικής
νομοθετικής παρέμβασης. Ταυτοχρόνως, πολλοί παρομοίασαν την βαναυσότητα
των δραστών με μύχιες εκδηλώσεις φασισμού, επηρεασμένοι ίσως κι από την
συγκυρία. Η σκέψη ότι όποιος αδυνατεί να αναγνωρίσει τα δικαιώματα άλλης
φυλής, έθνους ή ακόμη και περιοχής, δεν μπορεί να αναγνωρίζει
«δικαιώματα» σε ένα άλλο είδος, είναι λογική.
Ωστόσο, πάει πολύς
καιρός από τότε που η οικολογική ευαισθησία αποτελούσε ιδιαιτερότητα
μιας πρωτοπορίας ή μιας παράταξης. Η περιβαλλοντική κρίση έχει οδηγήσει
σε ευρεία επανεξέταση της ανθρώπινης στάσης απέναντι στην Φύση, τόσο
ατομικά όσο και συλλογικά.
Παραδοσιακά,
οι μη ανθρώπινες φυσικές οντότητες αλλά και η «φύση» γενικότερα,
αποτελούσαν ένα απλό μέσο για τους ανθρώπινους σκοπούς. Όσο η ηθική
θεωρείται ως μια αμιγώς ανθρώπινη υπόθεση, κάθε προσπάθεια συγκρότησης
μη ανθρωποκεντρικής ηθικής αποτελεί σχήμα οξύμωρο. Ωστόσο το ουσιαστικό
θέμα δεν είναι η υιοθέτηση κάποιας μη ανθρώπινης οπτικής, πράγμα όντως
αδύνατο, όσο η αναγνώριση από μεριάς μας της ύπαρξης ηθικής υπόστασης
και σε άλλες φυσικές οντότητες (έμβιες ή μη). Πολλές διαφορετικές
προσεγγίσεις προσπαθούν να απαντήσουν σε αυτό.
Παραδοσιακή – ανθρωποκεντρική άποψη
Ακόμη κι αν ο ηθικός ανθρωποκεντρισμός δεν είναι παρά ένα κατάλοιπο του χριστιανικού «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση», για πολλούς δεν τίθεται αληθινό δίλημμα. Θεωρούν ότι όλα όσα βλάπτουν την φύση, εν τέλει βλάπτουν και την ανθρώπινη ευημερία. Έτσι, πχ. η απαίτηση βελτίωσης των συνθηκών εκτροφής συνδέεται άμεσα με την ασφάλεια στα τρόφιμα ή με τις επιδημίες.
Υπάρχουν κι αρκετές βλάβες που δεν θίγουν άμεσα τον άνθρωπο αλλά αφορούν αποκλειστικώς άλλα είδη. Μια «διασταλτική» όμως ανάγνωση της σχετικής ατζέντας των ανθρώπινων συμφερόντων, επιχειρεί να συμπεριλάβει κι αυτές τις απειλές.
Για παράδειγμα, η δυνατότητα μοναχικού βιώματος της άγριας φύσης ή της ετερότητας των άγριων πραγμάτων, αποτελούν μέρος ανθρώπινων θρησκευτικών εμπειριών και δεν θα πρέπει να εκλείψουν, ή η τυχόν εξαφάνιση κάποιων ειδών αποτελεί αδικία προς τις επόμενες γενεές. Η προστασία του περιβάλλοντος τίθεται με όρους δικαιοσύνης προς τους άλλους (παρόντες ή μέλλοντες). Με τις σύγχρονες τεχνικές δυνατότητες οι «Άλλοι» μπορεί να είναι πολύ μακρινοί.
Σε κάθε περίπτωση, οι άνθρωποι συνεχίζουν να έχουν υποχρεώσεις έναντι των ζώων ακόμη και αν τα ζώα δεν διαθέτουν δικαιώματα, δεδομένου ότι εκείνα δεν μπορούν να έχουν ηθικές υποχρεώσεις αφού λείπει η συνειδητή πράξη και ο αυτοπροσδιορισμός. Το λιοντάρι που έφαγε στον τσίρκο αυτόν που το τάιζε δεν έχει ηθικό καταλογισμό ενώ ο άνθρωπος που το τάιζε είχε υποχρεώσεις πολλές απέναντι του. Βάσει αυτών των ανθρώπινων υποχρεώσεων θα κινηθούν εξάλλου και οι νομοθετικές πρωτοβουλίες ενώ η τυχόν αναφορά σε ανύπαρκτα «δικαιώματα» ζώων μπορεί να ακουστεί εύλογη.
Πώς θα ακουγόταν ο Όμηρος, αν εμφάνιζε τον Οδυσσέα αδιάφορο απέναντι στον ετοιμοθάνατο και μη χρήσιμο πλέον σκύλο του, τον μυθικό Άργο; Η περιγραφή μιας τέτοιας αχάριστης στάσης, που θα απομείωνε τις έννοιες της αφοσίωσης και της στοργής, δεν θα έθιγε τόσο τον σκύλο, όσο τον Ήρωα! Κατ’ αναλογία, τέτοιες συμπεριφορές παραβιάζουν σίγουρα το καθήκον του ανθρώπινου όντος προς τον εαυτό του, καταστρέφοντας τις ευγενείς και ανθρώπινες ιδιότητες μέσα του (*).
Από πρακτική άποψη, μπορεί κανείς να αντιτείνει ότι η τυχόν αναγνώριση εγγενούς αξίας στην φύση, κι όχι μόνο εργαλειακής, μετακυλά το νομικό βάρος της απόδειξης ωφέλειας στον διαταράσσοντα την οικολογική ισορροπία κι όχι στον υπερασπιστή αυτής. Σε κάποιες χώρες η «εγγενής αξία» της φύσης αποτελεί ήδη μέρος του συντάγματος τους με τις αντίστοιχες νομικές επιπτώσεις.
Αναθεωρητική βιοκεντρική άποψη
Περίπου εδώ και 50 χρόνια, το ηθικό status βάσει αυτής της άποψης διευρύνθηκε και αποδόθηκαν «δικαιώματα» επιλεκτικά και σε μερικά έμβια όντα ακόμη (όχι πάντως σε όλα τα είδη ούτε σε γενικές έννοιες πχ. οικοσυστήματα). Η επιλεκτικότητα αυτή αναδείκνυε συχνά ανθωπομορφισμό. Ξεκίνησε από την διεκδίκηση καλύτερων όρων ζωής για τα οικόσιτα ζώα (συνθήκες εκτροφής, ανώδυνης θανάτωσης κοκ) κι αποτέλεσε μάλλον προσπάθεια προέκτασης του ανθρωποκεντρισμού, εξίσου ατομοκεντρική.
Αν θέσει κανείς πολύ ψηλά τον πήχη για την αναγνώριση ηθικού status (πχ στοχασμός, ομιλία κλπ.), μαζί με κάποια τουλάχιστον ζώα θα πρέπει να αποκλειστούν και αρκετοί άνθρωποι, τους οποίους σε κάθε περίπτωση ουδείς διανοείται να τους χρησιμοποιήσει ως πειραματόζωα, θηράματα κοκ Άλλοτε, ακολουθώντας τον υπαρκτό ωφελιμισμό, που αποδέχεται ως κριτήριο του την αισθητικότητα (πόνο ή/και ευχαρίστηση) η κόκκινη γραμμή αφορούσε σε κάποια ζώα που μπορούσαν να νοιώσουν πόνο, ενώ άλλοτε πάλι το όριο περιλάμβανε το κάθε έμβιο όν.
Ο «βιοκεντρισμός» υπήρξε μάλλον ένα μεταβατικό ρεύμα εναντίον της βαναυσότητας, πολύ διστακτικό όμως για να υιοθετήσει την ολιστική οπτική του οικοκεντρισμού ή για να εστιάσει σε συλλογικότητες & σε συστήματα αντί για άτομα, και πολύ περισσότερο για να υιοθετήσει τις βίαιες διαδικασίες της φύσης ως πρότυπο για την κοινωνία. Δεν μπορούσε να πάρει καθαρή θέση ούτε καν στην υποχρέωση φυτοφαγίας και περιορίστηκε σε μια συρρικνωμένη ηθική προσέγγιση περί το αίτημα αντιμετώπισης των ζώων με φρόνηση και ευαισθησία και της εξόντωσης τους μόνο όταν δεν θα μπορούσε να γίνει αλλιώς.
Ανατρεπτική – οικοκεντρική άποψη
Ιδιαιτέρως ανεπαρκής αποδείχθηκε η άθροιση ωφελειών και η στάθμιση, όταν απέναντι στη βελτίωση της ζωής πολυπληθών ομάδων ανθρώπων τίθεται κάτι χωρίς αισθητική φύση, όπως συστήματα ή είδη. Χαρακτηριστικά παραδείγματα υπάρχουν και στο ζήτημα των μεταλλαγμένων τροφίμων ή της κλιματικής αλλαγής κά. Ίσως κάπως έτσι φθάσαμε κοντά στην αναβίωση της αρχαίας θεότητας της Γαίας.
Αρχικά, επιχειρήθηκε μια επέκταση του βιοκεντρισμού έτσι ώστε να συμπεριλάβει και συλλογικότητες ή αφηρημένες έννοιες στους έχοντες ίδια συμφέροντα, που αξίζουν σεβασμό. Αργότερα τέθηκε και η ανάγκη μιας ιεραρχικής διαφοροποίησης μεταξύ τους. Έτσι μας «επιτρέπεται» να τρώμε ζώα κι αυτά «επιτρέπεται» να τρώνε φυτά. Πολλά όντα δηλαδή απέκτησαν πια μια ηθική σημασία αλλά όχι ίση!
Επίσης η έννοια του είδους αντιμετωπίστηκε καταχρηστικά ως άτομο, κάτι που έγινε και μεταξύ ειδών & οικοσυστημάτων. Έτσι, αρκετά αυθαίρετα, φθάσαμε στο να θεωρείται όλη η Γη, ως μια ζωντανή ύπαρξη, παρακάμπτοντας τις εντάσεις μεταξύ συμφερόντων ατόμων, ειδών και συστημάτων.
Αν όμως η ανθρωποκεντρική ηθική πάσχει από την κυριαρχική σκοπιά του «αφεντικού», η οικοκεντρική δυσκολεύεται στο να αποδώσει βάσιμα στην φύση, μία εγγενή αξία. Μια πειστική τέτοια ηθική περιβάλλοντος, θα διέθετε αυστηρή ουδετερότητα και ανεξαρτησία από αποτιμήσεις συνειδητότητας, θα προσδιόριζε το ίδιον αγαθό ενός εκάστου και κυρίως θα ήταν κανονιστικού χαρακτήρα.
Στο τελευταίο, οι δυσκολίες φαίνονται ανυπέρβλητες γιατί το αγαθό το οποίο διαθέτουν τα είδη (δηλ. η επιβίωση τους) δεν υπάρχει λόγος να διαθέτει και κανονιστική ισχύ. Αν πχ ο κορωνοιός έχει ίδιον συμφέρον να επιβιώσει ως είδος, γιατί αυτό το τελεολογικό αγαθό του να διαθέτει και κανονιστικότητα; Γιατί να γεννά δηλ. σε εμάς τους υπόλοιπους, υποχρεώσεις, που πασχίζουμε να τον εξαλείψουμε από προσώπου γης κι όχι να συμβιώσουμε μαζί του.
Επιστημονικά, επίσης δεν επιβεβαιώνεται ότι η φύση διαθέτει αξίες. Αντιθέτως οι αξιολογικές κρίσεις προϋποθέτουν πάντα κάποιον αξιολογητή (και τις πεποιθήσεις του περί καλού/κακού, όμορφου/άσχημου κοκ). Η φύση δεν δεσμεύεται υπέρ κανενός κάτω από τον ήλιο ούτε καν … για τον άνθρωπο, την περιούσια φυλή!
Ο Δαρβίνος προσέγγισε την ανάπτυξη των ειδών με πρότυπο την κοινωνική εξέλιξη στις ανθρώπινες κοινότητες, συνδέοντας έτσι ισχυρά την ηθική με τις συλλογικότητες και τα συμφέροντα τους κι όχι με το άτομο.
Αργότερα, θεωρήθηκε ότι με την οικολογία ο άνθρωπος δέχεται την ισχυρή παραίνεση να λειτουργεί ως μέρος όχι μόνο των ανθρώπινων συλλογικοτήτων αλλά και μιας ευρύτερης «βιοτικής κοινότητας», όπου ακριβώς εκπαιδεύεται στον σεβασμό προς τα είδη και τις σχετικές έννοιες. «Διευρύνοντας» λοιπόν τις ανθρώπινες κοινότητες, που αποτέλεσαν την μήτρα της ανθρώπινης ηθικής, και εισάγοντας σε αυτές το χώμα, τα νερά, τα φυτά, τα ζώα κλπ κατέστη δυνατό να χωρέσει όλη η «αξιοσέβαστη» Γη.
Το πρόβλημα είναι ότι συχνά αναδείχθηκε ως αγαθό ό,τι επάγει την ακεραιότητα, την σταθερότητα και την ομορφιά της εν λόγω βιοτικής κοινότητας και ως «κακό» το αντίθετο. Η λεωφόρος προς την πολιτική ακρότητα ήταν ήδη ορθάνοιχτη! Στο θέμα πχ της κλιματικής αλλαγής, η λύση θα ήταν απλούστατη: δρακόντεια μέτρα κατά του υπερπληθυσμού ως προφανούς αιτίας όλης αυτής της διαταραχής. Οι αντίπαλοι του οικοκεντρισμού της land ethics (Leopold) του καταλόγισαν περιβαλλοντικό φασισμό.
Αλλες προσεγγίσεις
Η ανδρική κυριαρχία, διαχρονικά & παγκοσμίως, οδήγησε πέραν της κυριαρχίας επί των γυναικών και στην κυριαρχία επί της φύσης. Δεν θεωρείται τυχαίο ότι όλα τα έπη προσωποποιούν την Φύση με θηλυκές οντότητες! Κι αν για τους προηγούμενους όλα τα κακά τα έχει κάνει ο ανθρωποκεντρισμός, για τον «οικοφεμινισμό» όλα τα έχει κάνει η πατριαρχία.
Εξάλλου κι όλη η παραγωγή του διαφωτισμού θεωρείται ως ύποπτη ανδροκρατικής επιρροής λόγω της προσήλωσης σε ιδιότητες όπως αυτόνομος, έλλογος, καθολικός, αντικειμενικός, κανόνας, δίκαιο, έλλειψη πάθους ενώ ο οικοφεμινισμός έρχεται να πάρει την ρεβάνς με αξίες όπως φροντίδα, φιλία, εμπιστοσύνη, αλληλεγγύη!
Από την κοινοτιστική θέση του Leopold ότι η οικολογία μας εξαναγκάζει σε συνολική φιλοσοφική αναθεώρηση, κάποιοι διολίσθησαν στην Βαθιά Οικολογία, που δεν περιορίζεται στην φιλοσοφική κατεύθυνση αλλά συγκροτεί ξεχωριστή ιδεολογία και καταθέτει πλατφόρμα (Arne Naess). Πρεσβεύει τον κοινωνικό ατομισμό και τον προσδιορισμό μας ως διακριτούς από τους άλλους και από την ασύνειδη Φύση.
Τα όρια του «εαυτού» γίνονται όμως πολύ δυσδιάκριτα και ο εν λόγω ατομισμός φαίνεται αρκετά θολός λόγω των μεταφυσικών διαστάσεων που παίρνει η οικολογία. Βάσει αυτού, μόνο αν κατανοήσουμε την βλαπτόμενη Φύση ως κομμάτι του εαυτού μας, πρόκειται να κινητοποιηθεί το πανίσχυρο κίνητρο του συμφέροντος στην μάχη αποτροπής της καταστροφής! Η ταύτιση με την Φύση δεν θα προκύψει τόσο θεωρητικά όσο βιωματικά κι από εκεί θα προέλθουν οι σωτήριες προστατευτικές συμπεριφορές.
Με την ‘διαπροσωπική’ αυτή οικολογία θα προκύψει κι η αυτοπραγμάτωση μας. Το συγκεκριμένο ρεύμα οριοθετείται όχι μόνο απέναντι στην παραδοσιακή ηθική αλλά ακόμη και στις προαναφερθείσες πιο συγγενικές παραλλαγές, που βασίζονται κι αυτές στο συναίσθημα. Στην Ελλάδα εκφράστηκαν τέτοιες απόψεις μέσα στο Κοινοβούλιο από την ΧΑ, χωρίς να τύχουν ιδιαίτερης προσοχής, ενώ περισσότερο προβλήθηκαν αντίστοιχες δραστηριότητες της, που κατανοήθηκαν όμως κάπου μεταξύ εκδρομικού και μιλιταριστικού περιβαλλοντισμού. Στην πραγματικότητα εξέφραζαν την ευρύτερη διεθνή τάση του οικοφασισμού.
Είναι σαφές ότι όχι μόνο η πράξη της βάρβαρης συμπεριφοράς προς «κάποια» ζώα αλλά και άλλα πολύ πιο πολύπλοκα προβλήματα, μπορούν να αντιμετωπιστούν είτε σε παραδοσιακό–ανθρωποκεντρικό πλαίσιο είτε στην ωφελιμιστική παραλλαγή του μεταβατικού-βιοκεντρικού με κύρια έμφαση στην αναγνώριση «δικαιωμάτων» προς κάποια ζώα.
Η αντιπαράθεση σε αυτό το πεδίο περιλαμβάνει ακόμη το ανατρεπτικό-οικοκεντρικό μοντέλο, με έμφαση στην εγγενή αξία οικοσυστημάτων κά μορφών οργάνωσης της ζωής αλλά και ρεύματα όπως ο οικοφεμινισμός ή η Βαθιά Οικολογία με το ωραίο όνομα και τις άσχημες ιδέες καθώς και πλήθος άλλων προσεγγίσεων.
Ακόμη και μόνο στα ζώα αν μείνει η νομοθετική παρέμβαση θα χρειαστεί να ρυθμίσει θέματα της κτηνοτροφίας, της αλιείας, των καλλιεργειών, των τουριστικών ατραξιόν, της μεταχείρισης των αδεσπότων, των πειραματόζωων κι άλλων τομέων όπου η εξόντωση ζώων, θαλάσσιων θηλαστικών ή πτηνών είναι σταθερό μέρος διαδεδομένων επαγγελματικών πρακτικών.
Ίσως όλες αυτές οι εξελίξεις, δώσουν και την ευκαιρία μιας δημόσιας συζήτησης εμβάθυνσης κι όχι ρηχοτήτων του τύπου «η βαναυσότητα δείχνει φασίστες!». Αν, αντιθέτως, πρυτανεύσουν επιφανειακά κριτήρια, κατάλληλα για πολιτική λαθροχειρία, τότε τα ΜΜΕ με την γνωστή έφεση στις επιπολής προσεγγίσεις, θα μας βομβαρδίσουν με το «όραμα» του κ. Μητσοτάκη που εκτός από «σύγχρονο», «ευρωπαϊκό», «κεντρώο», είναι και … «πράσινο».(*)
Σταυρούλα Τσινόρεμα: ΦΥΣΗ, ΒΙΟΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ και ΗΘΙΚΗ: ΑΡΧΕΣ μιας ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΗΘΙΚΗΣ, «Θέματα Βιοηθικής», 2013, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
