Όταν κάποτε αντιληφθούμε την αληθινή φύση των ζώων
Της Άννας Λυδάκη*
Όταν θα αντιληφθούμε την αληθινή φύση του ζώου και τη σχέση του μαζί μας, τότε θα ανοιχθεί ένα βασίλειο του πνεύματος πλατύτερο από το ανθρώπινο βασίλειο, γράφει ο καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Μιλάνου Πιέρο Μαρτινέτι (1872-1943) στο σπουδαίο βιβλίο του Η ψυχή των ζώων (1926).
Τότε, συνεχίζει, οι άνθρωποι θα διευρύνουν σε όλα τα έμβια όντα τα αισθήματα ελέους, αγάπης και δικαιοσύνης, τα οποία σήμερα θεωρούν ότι οφείλουν να έχουν μονάχα απέναντι στους συνανθρώπους τους.
Ο Μαρτινέτι πίστευε στην ελευθερία ανθρώπων και ζώων και δεν δίστασε να καταγγείλει την τρομοκρατία που ασκούσε ο Μουσολίνι, όπως και τη σκληρή συμπεριφορά του ανθρώπου απέναντι στα ζώα, για τα οποία έτρεφε βαθιά συμπόνια και ήταν αυστηρά χορτοφάγος.
Τα ζώα, γράφει, έχουν νοημοσύνη και συναισθήματα, μας καταλαβαίνουν και μας μιλούν, υποφέρουν και ικετεύουν. Μεταξύ εκείνων και του ανθρώπου υφίσταται μια βαθιά ενότητα, που την παραβλέπουμε από τότε που ο άνθρωπος διαχώρισε τον εαυτό του από τα άλλα ζώα και κυριάρχησε η δυτική ψευδαίσθηση της ανωτερότητάς του.
Η αντίληψη ότι ο άνθρωπος είναι ένα προνομιούχο ον στον ζωικό κόσμο είναι τόσο παράλογη όσο και εκείνη που τον θεωρούσε το κέντρο του Σύμπαντος. Προκαταλήψεις βαθιά ριζωμένες στην παραδοσιακή νοοτροπία αποκρύπτουν την άπειρη ποικιλία και τη συνέχεια της ζωής. Ομως, η ευσπλαχνία που μας ένωσε σε μια ηθική κοινωνία θα πρέπει να αγκαλιάσει και τα ζώα.
Ο Μαρτινέτι απορρίπτει τις καρτεσιανές απόψεις που εκλαμβάνουν τα ζώα ως αυτόματα χωρίς ψυχή και δεν διστάζει να υπεραμυνθεί των δικαιωμάτων τους. Αλλωστε, μας θυμίζει, στην πλειονότητά τους και οι αρχαίοι φιλόσοφοι (Πυθαγόρας, Πλούταρχος, Κέλσος, Πορφύριος κ.ά.), αλλά και μετέπειτα φιλόσοφοι (Σοπενχάουερ, Μονταίνιος, Λάιμπνιτς, Κοντιγιάκ κ.ά.) πιστεύουν ότι τα ζώα έχουν εσωτερική ζωή, συνείδηση και ηθική συμπεριφορά που δεν είναι δυνατόν να αναχθούν σε έναν απλό φυσιολογικό μηχανισμό.
Με επιχειρήματα και παραδείγματα, όχι μόνο από τα πρωτεύοντα αλλά και από τα έντομα, ο συγγραφέας υποστηρίζει πειστικά ότι τα ζώα δεν δρουν μόνο με το ένστικτο και ότι ο άνθρωπος δεν πράττει μόνο ορθολογικά, καθώς ζωική φύση και πολιτισμός συνυπάρχουν εντός του.
Η νοημοσύνη, τονίζει, ξεκινά με τη χαραυγή της ζωικής ζωής. Τα ένστικτα δημιουργήθηκαν από ενέργειες ατόμων που έζησαν σε άλλες γεωλογικές περιόδους.
Από καιρού εις καιρόν εμφανίζονταν άτομα πιο ευφυή, των οποίων οι συνήθειες αντιγράφονταν, μεταβιβάζονταν στους απογόνους και ακολούθως τελειοποιούνταν από νέες πράξεις νοημοσύνης. Ο υποτιθέμενος αμετάβλητος χαρακτήρας του ενστίκτου είναι μύθος· τα ένστικτα βελτιώνονται με την εμπειρία.
Ο Μαρτινέτι αναγνωρίζει ότι δεν κατέχουμε μια αντικειμενική γνώση της συνείδησης των ζώων· αλλά, όταν στις πράξεις τους βλέπουμε συμπεριφορές ανάλογες με τις δικές μας, τότε μπορούμε να εικάσουμε, έστω με κάποια επιφύλαξη, ότι μας αποκαλύπτεται μια εσωτερική ζωή που έχει κοινά στοιχεία με τη δική μας.
Αυτό δεν σημαίνει ότι θα πρέπει να ερμηνεύουμε κάθε πράξη τους με ανθρώπινα κριτήρια, αλλά ότι είναι απαραίτητο να παρατηρούμε και να αντλούμε συμπεράσματα από τα γεγονότα.
Ετσι, θα αντιληφθούμε ότι τα ζώα διαθέτουν αφαιρετική λογική, ηθική και συναισθήματα, και μέσα στα μάτια τους θα διακρίνουμε τη συγγένεια που μας ενώνει.
Τα ζώα έχουν δικαιώματα, καταλήγει ο συγγραφέας. Είναι καιρός να ξεπεράσουμε την ανθρωποκεντρική θεώρηση του κόσμου και με ενσυναίσθηση να συνειδητοποιήσουμε ότι η κυριαρχία που ασκεί πάνω τους ο άνθρωπος είναι μια απάνθρωπη σκλαβιά όμοια με τη δουλεία, με τα ανθρωποκυνηγητά της και τα σκλαβοπάζαρά της, που για αιώνες άφηνε τις καρδιές των ανθρώπων αδιάφορες.
Τα ζώα που βοηθούν τον άνθρωπο στερούνται την ελευθερία τους και υποχρεώνονται σε επίπονες εργασίες δίχως καμιά μέριμνα για τις ανάγκες τους. Τα υπόλοιπα ζώα αντιμετωπίζονται με αδιαφορία ή με βάρβαρα μέσα. Ο πόνος, όμως, παραμένει πόνος και κάθε φορά που τον προκαλούμε δίχως να συντρέχει αληθινή ανάγκη σημαίνει μια μοχθηρή βούληση.
Ο Μαρτινέτι αναφέρεται, επίσης, στο ζήτημα των φυλακισμένων ζώων, στη μαζική παραγωγή τους, στο κυνήγι, που δεν θα έπρεπε να υπάρχει σε μια χώρα όπου η δικαιοσύνη και η ανθρωπιά είναι κάτι παραπάνω από απλές λέξεις, και στις υπερβολές κάποιων που λατρεύουν το σκυλάκι τους, αλλά δεν διστάζουν να χρησιμοποιήσουν γούνες και φτερά λόγω μόδας.
Σε ό,τι αφορά το χορτοφαγικό κίνημα, σημειώνει, η μεταβολή της δίαιτάς μας συντελείται προοδευτικά και σε κάποιο λιγότερο ή περισσότερο μακρινό μέλλον ο άνθρωπος δεν θα χρειάζεται πλέον, για να ζήσει, να καταβροχθίζει τις σάρκες άλλων ζώων.
Τελειώνοντας, ας σκεφτούμε τα λόγια του Παναγιώτη Τσιαμούρα, που έκανε και την πολύ καλή μετάφραση και έγραψε την κατατοπιστική εισαγωγή, ο οποίος σημειώνει στο εξαιρετικό επίμετρό του: «Το ζήτημα των δικαιωμάτων των ζώων είναι ένας νέος τρόπος να (ξανα-)σκεφτούμε και να (ξανα-)στοχαστούμε τα μεγάλα θέματα της ύπαρξης, της συμπόνιας, του κόσμου και του σύμπαντος, της περατότητας, της τρωτότητας και της ασημαντότητας του ανθρώπου, ώστε να οδηγηθούμε σε μια ζωή ταπεινοφροσύνης, σεβασμού, κοσμικής ενσυναίσθησης».
