Γράφει ο Παναγιώτης Τζανετής
Κατά την διάρκεια της καραντίνας οι Έλληνες βίωσαν μαζικά, πρωτοφανείς διλημματικές καταστάσεις. Αυτές όμως δεν λείπουν από την καθημερινή πράξη των γιατρών. Το ότι η καλή υγεία αποτελεί μια κοινή επιθυμία και καθημερινό χαιρετισμό δεν νομιμοποιεί αυτομάτως και τις σχετικές παρεμβάσεις. Για πολλούς οι κίνδυνοι από μια ανθυγιεινή συμπεριφορά αξιολογούνται λιγότερο από τα οφέλη που αυτή η συμπεριφορά τους παρέχει. Αν και κανείς δεν θα περιλάμβανε το κάπνισμα στα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα, κάθε παρεμβολή στην προσωπική ελευθερία δεν παύει να απαιτεί ισχυρή θεμελίωση.
Η υπεροχή της πρόληψης έναντι της περίθαλψης είναι πασίδηλη. Λιγότερη ιατρική και ιατρογενείς βλάβες, λιγότερα χρήματα και αίσθημα ευεξίας. Η καραντίνα δεν είναι μια συνήθης παρέμβαση (καπνός, αλκοόλ, λίπη, κράνος, ζώνες κοκ). Ακόμη κι αν η πλύση εγκεφάλου πείσει τον μέσο άνθρωπο ότι η ελεύθερη βούληση του τον οδηγεί στον εγκλεισμό, ο σκληρός πατερναλισμός της δεν κρύβεται. Οι ογκούμενες αντιδράσεις δεν οφείλονται όμως τόσο στην ελευθερία όσο στο παράδοξο της πρόληψης (prevention paradox), που αποτελεί ένα συχνό χαρακτηριστικό των θεμάτων δημόσιας υγείας.
Οι κρίσιμες πολιτικές πρόληψης, με μικρές ή μεγάλες αλλαγές στην καθημερινότητα εκατομμυρίων πολιτών, καταφέρνουν να διασώζουν μεν πολλές ζωές, ωστόσο αυτό δεν γίνεται εύκολα αποδείξιμο σε ατομικό επίπεδο. Δεν χρειαζόταν η καραντίνα για να το μάθουμε, το ξέραμε ήδη από την συζήτηση για την ζώνη ασφαλείας. Επίσης είναι γνωστό ότι τέτοιες σωτήριες αλλαγές στον τρόπο ζωής σπανίως επιτυγχάνονται αποκλειστικά με εθελούσιες μεθόδους.
Αποτελεί μια παράδοση αιώνων το να βρίσκεται η υγεία & η ασφάλεια του λαού στον πυρήνα του δημόσιου αγαθού. Θα έλεγα ότι αποτελεί την κύρια δικαιολογία για την ύπαρξη ισχυρών ρυθμιστικών αρχών, εν μέσω δημοκρατίας, και ότι η τυχόν αδιαφορία των ηγετών θεωρείται ανήθικη. Οπότε κάποιοι εύλογοι περιορισμοί της ελευθερίας ή της ιδιοκτησίας (νομική στάθμιση), προκειμένου να διαφυλαχθεί το κοινό αγαθό είναι αποδεκτοί.
Η διατύπωση σοβαρών επιφυλάξεων περί των ορίων αυτού του πατερναλισμού δεν είναι πρόσφατη. Κορυφώθηκε ήδη στον 19ο αιώνα. Συχνά αναζητήθηκαν κρυφές προθέσεις, όπως προσεγγίσεις ηθικολογικού χαρακτήρα ή καταδείχθηκε η επιλεκτικότητα των στόχων.
Κλασικό παράδειγμα αποτελεί η σύγχρονη ‘επικήρυξη’ επικίνδυνων επιλογών, όπως η παχυσαρκία ή η έλλειψη άσκησης ή η εναλλαγή πολλών σεξουαλικών συντρόφων, σε βαθμό που να θυμίζει έντονα τις μεσαιωνικές προσεγγίσεις για τα θανάσιμα αμαρτήματα (περιλάμβαναν μεταξύ άλλων λαιμαργία, οκνηρία και λαγνεία). Την ίδια στιγμή η κυοφορία ήταν μια υπόθεση πολύ πιο επικίνδυνη (και για κάποιες γυναίκες παραμένει) αλλά κανείς δεν διανοήθηκε να την συμπεριλάβει ποτέ στα αμαρτήματα! Πολύ περισσότερο δεν την υπερφορολόγησε δεν επέβαλε εξοντωτικά πρόστιμα ή άλλες τιμωρίες προκειμένου να αποθαρρύνει μια επικίνδυνη συμπεριφορά
Το παράδειγμα ακούγεται ακραίο ωστόσο δείχνει πως δεν υπάρχουν αντικειμενικές και ουδέτερες επιλογές αλλά πάντα υποκρύπτονται αξιολογικές κρίσεις, κοινωνικές προτιμήσεις, ηθικά κριτήρια. Σε άλλα δε ζητήματα, όπως η χρήση ουσιών, τα πράγματα μπορεί να μην είναι τόσο απλά όσο με την κυοφορία.
Όταν κάποτε η υγεία από υπόθεση προσωπικής φροντίδας ανάγεται σε αρετή προκύπτει ο υγιεινισμός. Εδώ οι υγιείς ή όσοι κάνουν τέτοιες επιλογές, δεν θεωρείται απλώς ότι επιβαρύνουν λιγότερο τον κοινό κορβανά αλλά ότι είναι, με μια έννοια, καλύτεροι άνθρωποι! Βολεύει εξάλλου, το να αποδίδεις στην ατομική ευθύνη πράγματα οφειλόμενα στο ανθυγιεινό περιβάλλον, στον τρόπο εργασίας, στον τόπο κατοικίας ή στην κυκλοφορία μη ασφαλών βιομηχανικών προϊόντων. Όχι σπάνια οδηγούμαστε ακόμη και σε φαινόμενα δαιμονοποίησης του θύματος.
Πολλοί ακούγοντας για πολιτικές δημόσιας υγείας θεωρούν ότι πρόκειται για την γνωστή διαμάχη ΕΣΥ – ιδιωτικού τομέα, αγνοούν δηλαδή έναν επιστημονικό κλάδο με μεγάλη διαδρομή Ακόμη και το όνομα της σχετικής ιατρικής ειδικότητας, φέρει τον όρο τροπικές νόσοι, δείχνοντας την δυτική προκατάληψη ότι τέτοια φαινόμενα αφορούν κυρίως καθυστερημένες περιοχές. Προφανώς πρόκειται για ειδικότητα παρία με χαμηλή προτίμηση λόγω έλλειψης κερδών και όχι ωφελειών. Η συγκυρία της ανακάλυψης της από μια νεοφιλελεύθερη κυβέρνηση είναι διασκεδαστική. Σαν να έχει ανατεθεί στην κα Αννίτα Πάνια η υπεράσπιση των δικαιωμάτων ατόμων με νοητική υστέρηση!
Ωστόσο δεν θα πρέπει ούτε να ταυτίζεται ένας ολόκληρος κλάδος με προοδευτικές κατευθύνσεις, ιδιαίτερα αν αναλογιστούμε ότι στο παρελθόν αποτέλεσε το «δημοκρατικό ανάλογο» της ναζιστικής ευγονικής. Όποιος δυσκολεύεται να το πιστέψει, ας αναλογιστεί γιατί εφαρμοζόταν στην Σουηδία η υποχρεωτική στείρωση ατόμων με νοητική υστέρηση μέχρι το 1958, πολύ δηλαδή μετά από τις δίκες της Νυρεμβέργης.
Στο βάθος της συζήτησης αναδύεται πάντα αμείλικτο το ηθικό ερώτημα: είναι πράγματι η ζωή το υπέρτατο αγαθό; Ο κ Σόιμπλε έτυχε πάνδημης αποδοκιμασίας εν μέσω πανδημίας, λέγοντας το αυτονόητο. Πρόταξε την ανθρώπινη αξιοπρέπεια κι όχι το ευρώ! Όσοι τον αντιμετωπίζουν με εθνικιστική προκατάληψη, ας σκεφτούν ότι και η δική μας σημαία συμβολίζει την «άλλη» απάντηση σε παρόμοιας διατύπωσης δίλημμα: Ελευθερία ή Θάνατος; Στην ιατρική πάντως τέτοια ερωτήματα ανακύπτουν συχνότερα από ότι στους πολέμους.
