Παναγιώτης Τζανετής
ΔΥΣΠΙΣΤΟΙ ΠΟΛΙΤΕΣ …
Ο κ. Τσίπρας κατά τον τελευταίο χρόνο επισήμανε αρκετές φορές το πόσο απειλητική μπορεί να γίνει η συστημική έλλειψη εμπιστοσύνης. Στην πανδημία κυριάρχησε συχνά το «σύνδρομο της Κασσάνδρας», η οποία δεν γινόταν πιστευτή, αν και ήταν αξιόπιστη. Αναδύθηκε πιεστική η έλλειψη εμπιστοσύνης σε πολιτικά πρόσωπα, θεσμούς, ειδικούς κοκ. Κάποτε πήρε ακόμη και την μορφή άδικης λοιδορίας. Η εμπιστοσύνη όμως θα συνέχιζε να χρειάζεται στην κοινωνική ζωή ακόμη κι όταν όλα ήταν ρυθμισμένα τέλεια, ιδιαίτερα σε αποφάσεις όπου θίγεται καίρια η προσωπική ανεξαρτησία.
Αν τυχόν ήταν εφικτή η απόλυτη διασφάλιση του καθενός (ως επί συμβολαίου), ίσως η εμπιστοσύνη να ήταν εκ του περισσού. Η αλήθεια είναι ότι η απόθεση εμπιστοσύνης εμπεριέχει πράγματι κάποιο ρίσκο και η ανάγκη της υποδηλώνει ακριβώς την έλλειψη της πλήρους διασφάλισης. Απέναντι της όμως παραμονεύει η γενίκευση της καχυποψίας, που παραλύει κάθε πράξη. Από την άλλη, σε επιστημονικά θέματα, δεν ήταν η πρώτη φορά που η επίκληση της προσωπικής ανεξαρτησίας οδήγησε σε αποφάσεις ηθικά αμφίβολες ή και σε καταστροφικές ενέργειες.
Η απώλεια εμπιστοσύνης στην επιστήμη, στην τεχνολογία και στην πολιτική δεν έχουν τύχει της δέουσας προσοχής ούτε εξηγούνται πλήρως από τις λογής-λογής αναξιόπιστες συμπεριφορές αξιωματούχων. Στην πρόσφατη περίοδο φάνηκε το πόσο υπονόμευσε την εμπιστοσύνη η έλλειψη δημοκρατικής νομιμοποίησης των σχετικών αποφάσεων. Η ευρεία διαβούλευση, αν και δεν διασφαλίζει κατ’ ανάγκη την ορθότητα των αποφάσεων, επαυξάνει την δημόσια αξιοπιστία τους. Η καχυποψία του κοινού, έναντι των «υπευθύνων», διασκεδάζεται! Εν προκειμένω, την ευρεία διαβούλευση θα έπρεπε να την έχει συμπληρώσει η πολιτική εκπόνηση μιας λεπτομερούς εθνικής στρατηγικής έτσι ώστε η συμβολή των πολιτών να είναι έλλογη κι όχι συναισθηματική. Αντιθέτως, οι αδιαφανείς διαδικασίες και οι πατερναλιστικές στάσεις προκαλούσαν άλλοτε την φυγή του φόβου κι άλλοτε την επιθετικότητα της οργής.
Σε όλον τον δυτικό κόσμο, και πολύ προ της πανδημίας, ό,τι έρχεται “από πάνω”, αντιμετωπίζεται με καχυποψία. Δεν είναι μόνο η πολιτική που θεωρείται αναξιόπιστη, όταν παρουσιάζεται σε ρόλο πατρικό. Με χλεύη αντιμετωπίζεται και όποιος άλλος «πατερούλης» επιθυμεί ανάμιξη στα προσωπικά των ανθρώπων. Προ πολλού έχει απωλέσει την προνομία αυτή ακόμη και η επιστήμη, αν και πολλοί Έλληνες γιατροί δεν το έχουν συνειδητοποιήσει. Πολύ περισσότερο που επί μακρόν προτάχθηκε η πειθάρχηση και ο αυστηρός έλεγχος ως υποκατάστατο της πειθούς και της επιμόρφωσης της δημόσιας υγείας.
… ΚΙ ΑΝΑΞΙΟΠΙΣΤΟΙ ΘΕΣΜΟΙ
Όποιος άκουγε ότι τα κριτήρια διαλογής για το ποιος θα μπει σε ΜΕΘ, συνεχίζουν να αποτελούν μια αποκλειστική προνομία των ειδικών της σχετικής τέχνης, αντιλαμβανόταν ότι η χώρα ζει μισό αιώνα πίσω από τις εξελίξεις. Ζει ακόμη στον ρομαντικό καιρό του ιατρικού πατερναλισμού, ενώ την ίδια στιγμή σε όλο τον υπόλοιπο κόσμο ειδικοί και αξιωματούχοι, ελέγχονται πλέον ενδελεχώς όσον αφορά στην αξιοπιστία τους.
Σε τομείς υψηλής εξειδίκευσης και ειδημοσύνης τέτοια ερωτήματα καθίστανται σχεδόν αγωνιώδη, δεδομένου ότι το κοινό βρίσκεται σε ασύμμετρα δυσμενή θέση από πλευράς ισχύος και γνώσης. Τυπικό τέτοιο παράδειγμα αποτέλεσε η Επιτροπή Εμπειρογνωμόνων και η αδιαφανής διαπλοκή της με την πολιτική εξουσία.
Μπορούν άραγε σήμερα οι ασθενείς να εμπιστευτούν άφοβα τους θεράποντες ότι προτάσσουν πάντα τα δικά τους συμφέροντα; Μπορούν οι πολίτες να εμπιστευτούν την κυβέρνηση και τους θεσμούς, ότι ρυθμίζουν και χρηματοδοτούν την επιστήμη με προσήλωση στο δημόσιο συμφέρον; Παρομοίως, αγωνιούν οι καταναλωτές για τις φαρμακευτικές εταιρείες. Η ανάγκη λογοδοσίας σε όλους αυτούς τους τομείς είναι εύλογη. Αλλιώς, η μόνη «λύση» θα είναι το να μην εμπιστεύεται κανείς σε κανέναν, προκειμένου να μην καταχραστεί κανείς την εμπιστοσύνη κανενός. Η θέσπιση του ακαταδίωκτου κινήθηκε στην ακριβώς αντίθετη κατεύθυνση από τις ανάγκες λογοδοσίας.
Μια από τις συνηθέστερες περιπτώσεις υποκλοπής εμπιστοσύνης είναι η τεχνηέντως «ανώδυνη» ή η κατ’ ευφημισμό περιγραφή μιας θεραπευτικής παρέμβασης. Στη σκιά του εκπίπτοντος ιατρικού πατερναλισμού συχνά τα πράγματα δεν λέγονται με το όνομα τους! Τέτοιες περιπτώσεις μπορούν να ανιχνευτούν στην όλη συζήτηση περί παρενεργειών των εμβολίων.
Πέραν όμως των περιπτώσεων «καλοπροαίρετης» εξαπάτησης υπάρχουν και καθαρά εγκληματικές συμπεριφορές σε νοσοκομεία ή κοινωνικές δομές. Το μεγαλύτερο σκάνδαλο της μεταπολίτευσης υπήρξε η «Εταιρεία Δολοφόνων» με την εμπλοκή αξιωματούχων της Αυτοδιοίκησης σε πλήθος δολοφονιών υπερηλίκων, προκειμένου να υπάρξει δια των διαθηκών οικειοποίηση της περιουσίας τους. Οι αυστηρές διαδικασίες ελέγχου και η διαφάνεια στην λειτουργία όλων των ιδρυμάτων αποτελούν στοιχειώδεις όρους της εγγύησης που οφείλει να παρέχει το κράτος πρόνοιας.
Πολλές υπήρξαν κατά καιρούς οι περιπτώσεις ασθενών που δεν έτυχαν της αναγκαίας πληροφόρησης για την διάγνωση, για επιπλοκές, για ιατρικά σφάλματα ή για κινδύνους από προϊόντα, τόσο από μεμονωμένους επαγγελματίες υγείας όσο και από θεσμούς. Σήμερα, η συχνή παραβίαση της σειράς του εμβολιασμού ή η τήρηση πολλαπλών αρχείων ασθενών θυμίζουν τέτοιες περιπτώσεις.
Συχνά υπάρχουν για λόγους ανταγωνισμού, ψεύδη και υπερβολές για ανακαλύψεις ή για επιτεύγματα. Δεν λείπει ακόμη και η εκμετάλλευση της απελπισίας ασθενών με την χρήση μεθόδων ανεπιβεβαίωτων ή επισφαλών. Ο φαρμακευτικός και ο εμβολιαστικός ανταγωνισμός σκιάζεται από τέτοιες εμπειρίες, το επιστημονικό τοπίο παραμένει αρρύθμιστο και ο τηλεοπτικός κομπογιαννιτισμός θεριεύει.
ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΘΥΕΛΛΑ
Από την πλευρά του πολίτη η πλήρης άρση της εμπιστοσύνης είναι ανέφικτη ακόμη κι αν κάνει επιλογές αναχωρητισμού. Εξ άλλου και οι όποιες εναλλακτικές, οικολογικές, παραδοσιακές, θρησκευτικές εκδοχές προϋποθέτουν κι αυτές απόθεση εμπιστοσύνης Η άκριτη εμπιστοσύνη σ’ αυτές συνιστά παραλογισμό, μιας κι εδώ ενυπάρχει απάτη και μάλιστα δυσκολότερη στο ν’ αποκαλυφθεί. Η ανησυχία και το άγχος υπάρχει κι εδώ όταν λείπουν τα αποδεικτικά στοιχεία. Επιλεκτικότητα στην αυστηρή συλλογή στοιχείων σημειώνεται κι από την πλευρά της αμφισβήτησης, πράγμα ενίοτε αφελές και κάποτε πονηρό. Παραδόξως, άνθρωποι δύσπιστοι στους γιατρούς, είναι υπερβολικά εύπιστοι στα γιατροσόφια!
Αν ο γενικευμένος σκεπτικισμός δεν στέκεται, η απόθεση εμπιστοσύνης θα πρέπει να γίνεται επιλεκτικά και κατά διάκριση, ακόμη κι αν λείπουν οι αποδείξεις αναντίρρητης αξιοπιστίας. Κι αφού η πιθανότητα λάθους, απάτης, προδοσίας δεν μπορεί να εξοβελιστεί πλήρως, προέχει η ανεύρεση κάθε φορά της δυνατότητας διάκρισης μεταξύ εμπιστοσύνης ορθά κι εσφαλμένα διατεθείσας. Λύση μαγική δεν υπάρχει για όλα αυτά!
Η πανδημία ανέδειξε πολλά τέτοια ζητήματα. Η Ελλάδα χαρακτηριζόταν ήδη από σημαντική βραδυπορία, στα σχετικά με τον ιατρικό πατερναλισμό ζητήματα. Η κοινωνία, η επιστήμη, η πολιτική θα πρέπει να ενσκύψουν και η πρόσφατη ανάδειξη πολλών τέτοιων θεμάτων να αποτελέσει την αφορμή για μια μεγάλη προσαρμογή που ιστορικά εκκρεμεί.
