Στα πόσα Volt μετράμε την…ηθική;



   Της Θάλειας Καραμούτσιου, ψυχολόγου

  O Irvin Yalom στο τελευταίο του βιβλίο με τίτλο «Το πρόβλημα Σπινόζα» παραθέτει τους παράλληλους βίους δύο τελείως αντιθετικών προσωπικοτήτων: Του Μπενεντίκτ Σπινόζα και του Άλφρεντ Ρόζεμπεργκ.

    Ο Σπινόζα, από τη μια, υπήρξε μια από τις πιο θαρραλέες προσωπικότητες του 17ου αιώνα. Θεωρήθηκε ένας από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους που άσκησε τεράστια επιρροή και διαμόρφωσε την παγκόσμια σκέψη. Έζησε μία ήρεμη, ασκητική ζωή σύμφωνα με τον λόγο του θεού αλλά αποκηρύσσοντας οποιαδήποτε θρησκεία και θρησκευτική τελετουργία. Αποσυνάγωγος από ολόκληρη την εβραϊκή κοινότητα αλλά και την οικογένεια του, αφιέρωσε το μεγαλύτερο κομμάτι της ζωής του στην αέναη φιλοσοφική αναζήτηση και στην συγγραφή βιβλίων.

    Ο Ρόζεμπεργκ, από την άλλη, υπήρξε ο άνθρωπος που ήταν υπεύθυνος για το ιδεολογικό περιεχόμενο της φιλοσοφίας του ναζιστικού κόμματος. Ο αυτοαποκαλούμενος φιλόσοφος της Γερμανίας, ο καταθλιπτικός αυτός τυχοδιώκτης,  ήταν ο άνθρωπος που εμφύσησε το δόγμα του μίσους και έδωσε την τελική ώθηση για τον αφανισμό του εβραϊσμού. Στενός συνεργάτης του παρανοϊκού Αδόλφου Χίτλερ, υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους και φανατικότερους υποστηρικτές του, αναζητώντας διαρκώς τον θαυμασμό και την έγκριση του σε οτιδήποτε  και αν έκανε.

    Τι είναι όμως αυτό που ωθεί έναν άνθρωπο, σαν τον Ρόζεμπεργκ, να αφιερώσει ολόκληρη την ζωή του στον αγώνα για την υποτιθέμενη ανωτερότητα της «άριας φυλής»; Γιατί αναζητεί διαρκώς την συμπάθεια και την αγάπη του Χίτλερ και είναι έτοιμος να κάνει οτιδήποτε του ζητήσει ; Είμαστε έτοιμοι τελικά να κάνουμε ό,τι μας ζητηθεί όταν αυτός που μας το ζητήσει είναι ένας άνθρωπος με κύρος και δύναμη; Γιατί η μάζα υπνωτίζεται μπροστά σε έναν χαρισματικό ηγέτη και γιατί μόλις χαθεί η ατομικότητα και αρχίσουμε να δρούμε συλλογικά είμαστε ικανοί ακόμα και για τις πιο βάρβαρες πράξεις; Πόσο σημαντική τελικά είναι η δύναμη της κοινωνικής επιρροής;

    Στο συγκεκριμένο ερώτημα προσπάθησε να απαντήσει ο Στάνλει Μίλγκραμ διενεργώντας ένα πείραμα, το οποίο για πολλούς αποτέλεσε την αφετηρία για το «ξεγύμνωμα» της ανθρώπινης ψυχής. Το πείραμα του Μίλγκραμ είναι ένα από τα πιο γνωστά πειράματα της κοινωνικής  ψυχολογίας. Το 1961, ο Στάνλει Μίλγκραμ, επίκουρος καθηγητής ψυχολογίας στο πανεπιστήμιο Yale, αποφάσισε να μελετήσει την υπακοή στην εξουσία. Είχαν περάσει λίγα μόνο χρόνια από τα φρικτά εγκλήματα των Ναζί και γινόταν μια προσπάθεια κατανόησης της συμπεριφοράς των απλών στρατιωτών και αξιωματικών των SS, οι οποίοι είχαν εξολοθρεύσει εκατομμύρια αμάχων. 

    Ο Μίλγκραμ και οι συνεργάτες του ζητούσαν από διάφορα άτομα 25-50 ετών που τυχαία περνούσαν από κάποιο δρόμο να διαθέσουν λίγες ώρες για να συμμετάσχουν σε ένα επιστημονικό πείραμα του Πανεπιστημίου Yale. Φθάνοντας ο καθένας από αυτούς χωριστά για το πείραμα, εύρισκε εκεί άλλον έναν εθελοντή για το ίδιο πείραμα ο οποίος, όμως, ήταν συνεργάτης του Μίλγκραμ. Ο διευθυντής του πειράματος, με λευκή ιατρική μπλούζα -σύμβολο αυθεντίας-, έριχνε νόμισμα κορώνα-γράμματα για το ποιός θα έχει το ρόλο του «εξεταστή» και ποιός του «μαθητή» με αποτέλεσμα, σκόπιμα, ο πραγματικός εθελοντής να ορίζεται πάντα σαν εξεταστής. Παρουσία του τελευταίου, ο μαθητής δενόταν σε μία παραλλαγή ηλεκτρικής καρέκλας με ελεύθερο ένα μόνο χέρι για να πατάει κουμπιά για τις απαντήσεις. Με εμφανή δυσφορία και διαμαρτυρίες, ο μαθητής μάθαινε ότι για κάθε λαθεμένη απάντηση θα του γίνεται μία ηλεκτρική εκκένωση.

    Ο εξεταστής έδινε τότε στο μαθητή ένα κατάλογο λέξεων που έπρεπε να αποστηθίσει και να τις επαναλαμβάνει με το πάτημα κουμπιών. Ο εξεταστής καθόταν μπροστά σε μία κονσόλα με τριάντα διαφορετικούς μοχλούς, με διαφορετική ένταση ρεύματος από 15 έως 450 volt με αντίστοιχες επιγραφές με διαβαθμισμένες ενδείξεις, από ελαφρύ σοκ έως κίνδυνος, σφοδρό σοκ. Οι οδηγίες προς τον εξεταστή ήταν ότι οι εκκενώσεις ρεύματος θα πρέπει να κλιμακώνονται με κάθε λαθεμένη απάντηση. Βέβαια, στη πραγματικότητα δεν υπήρχε κανένα ηλεκτρικό ρεύμα-τιμωρία προς τον μαθητή. Ο ίδιος έδινε απαντήσεις και έκανε σκόπιμα λάθη, σύμφωνα με το πρόγραμμα, ενώ δυσφορούσε για τις τιμωρίες. Από τα 75 volt και πάνω, φώναζε αρκετά δυνατά ενώ, μετά το 180 volt ούρλιαζε «σταματήστε!». Μετά έβαζε τα κλάματα και παρακαλούσε για έλεος και μετά γρύλιζε σαν ζώο. Από τα 300 volt και πάνω σταματούσε να απαντά στις ερωτήσεις, δεν αντιδρούσε καθόλου και έδινε την εντύπωση ότι έχει χάσει την επαφή με το περιβάλλον. Επειδή όμως, σύμφωνα με τον κανονισμό του πειράματος, έλλειψη απάντησης μετρούσε σαν λαθεμένη απάντηση, ο εξεταστής συνέχιζε να κάνει ερωτήσεις, κλιμακώνοντας συνέχεια τις ηλεκτρικές εκκενώσεις.

    Η πραγματική ερώτηση που έθετε το πείραμα, βέβαια, ήταν: «μέχρι ποιό σημείο θα μπορούσε να φθάσει ένας άνθρωπος στον οποίο μία ανώνυμη αρχή ή εξουσία θα του ζητούσε να βασανίσει ή ακόμη να σκοτώσει ένα συνάνθρωπό του».
    Τα αποτελέσματα των πειραμάτων ήταν τρομακτικά. Το 65% των εθελοντών συνέχισαν το ρόλο τους μέχρι το μέγιστο όριο των 450 volt παρά τις κραυγές του θύματος και την μετέπειτα σιωπή του. Μπορεί το κράτος και η επιστήμη να μετατρέψουν οτιδήποτε σε νόμιμο και θεμιτό αρκεί να το επενδύσουν με τον μανδύα του κύρους, της εξουσίας και της αυθεντίας; Ποιο είναι τελικά το σημείο στο οποίο μπορούν να φτάσουν απλοί άνθρωποι, απλά «υπακούοντας εντολές»;

    Αναλογιζόμενοι την σύγχρονη πολιτική πραγματικότητα (που -δυστυχώς- επιβεβαιώνει τον κανόνα ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται) δεν μπορούμε να μην αναρωτηθούμε πόσο βαθιά  κρυμμένο κρατάμε όλοι μέσα μας έναν Ρόζεμπεργκ και πόσο έτοιμοι είμαστε τελικά να γυρίσουμε τον μοχλό που αντιστοιχεί στα 450 volt…